*जागतिक लोकसंख्या दिन* *११ जुलै २०२५*

दरवर्षी ११ जुलै रोजी साजरा होणारा जागतिक लोकसंख्या दिन हा लोकसंख्येच्या वाढत्या आव्हानांवर प्रकाश टाकतो आणि शाश्वत विकासासाठी कुटुंब नियोजन, लैंगिक समानता, आरोग्य, शिक्षण आणि मानवी हक्कांबाबत जागरूकता निर्माण करतो. १९८७ मध्ये जगाची लोकसंख्या ५ अब्जांवर पोहोचली, तेव्हापासून संयुक्त राष्ट्रसंघाने १९८९ पासून हा दिवस साजरा करण्यास सुरुवात केली. २०२५ मध्ये, “नियोजित पालकत्वासाठी आरोग्यदायी वेळ आणि गर्भधारणेमधील अंतर” या थीम अंतर्गत हा दिन साजरा होत आहे. यावर्षीचे घोषवाक्य आहे...

*आई होण्यासाठी योग्य वय तेव्हा*

*शरीर व मनाची तयारी जेव्हा*

या निमित्ताने, जग, भारत, महाराष्ट्र आणि सोलापूर जिल्ह्याच्या लोकसंख्या आणि संबंधित सामाजिक-आर्थिक निर्देशकांचा आढावा ...

*लोकसंख्येचा आलेख*

- *जागतिक लोकसंख्या*: संयुक्त राष्ट्रांच्या अंदाजानुसार २०२५ पर्यंत जगाची लोकसंख्या सुमारे *८.१ अब्ज* आहे, आणि २०३० पर्यंत ८.५ अब्ज होण्याची शक्यता आहे.

- *भारताची लोकसंख्या*: २०२३ मध्ये भारताने चीनला मागे टाकत जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश म्हणून स्थान मिळवले. सध्या भारताची अनुमानित लोकसंख्या *१४१ कोटी* आहे.

- *महाराष्ट्राची लोकसंख्या*: २०११ च्या जनगणनेनुसार महाराष्ट्राची लोकसंख्या ११.२४ कोटी होती. २०२५ मध्ये ती *१२.५ कोटी* पर्यंत पोहोचली असण्याचा अंदाज आहे, वार्षिक १.१% वाढीच्या दराने.

- *सोलापूर जिल्ह्याची लोकसंख्या*: २०११ मध्ये या जिल्ह्याची लोकसंख्या ४३ लाख होती. प्रामुख्याने शहरीकरण आणि स्थलांतरामुळे.

*मानव विकास निर्देशांक (HDI)*

- *जागतिक*: 2025 च्या अहवालानुसार जागतिक सरासरी HDI 0.756 होता. विकसित देशांमध्ये हा ०.९ च्या वर, तर विकसनशील देशांमध्ये ०.६ ते ०.७ दरम्यान आहे.

- *भारत*: भारताचा HDI (मानव विकास निर्देशांक) 2025 मध्ये *0.685* आहे, जो मध्यम मानव विकास गटात येतो. 193 देशांमध्ये भारताचा 130 वा क्रमांक आहे. शिक्षण, आरोग्य आणि उत्पन्नातील सुधारणांमुळे यात वाढ होत आहे.

- *महाराष्ट्र*: महाराष्ट्राचा HDI (मानव विकास निर्देशांक) भारतातील सर्वोच्चांपैकी आहे, सुमारे *०.७२* (२०२० च्या आकडेवारीनुसार). मुंबई, पुणे यांसारख्या शहरी केंद्रांमुळे याला चालना मिळते.

- *सोलापूर *: जिल्ह्याचा HDI (मानव विकास निर्देशांक) अंदाजे *०.७२८* आहे, ग्रामीण भागातील मर्यादित सुविधा याला कारणीभूत आहेत.

*दरडोई उत्पन्न*

- *जागतिक*: जागतिक सरासरी दरडोई उत्पन्न (PPP) सुमारे *$१२,७००* आहे (२०२३ IMF अंदाज). विकसनशील देशांमध्ये हे कमी आहे.

- *भारत*: भारताचे दरडोई उत्पन्न (PPP) २०२३ मध्ये *$८,३००* होते. सकल उत्पन्न (GDP) सुमारे $4.19 trillion आहे. संपूर्ण जगामध्ये भारताची अर्थव्यवस्था ही अमेरिका चीन व जर्मनी नंतर चौथ्या क्रमांकावर आहे.

- *महाराष्ट्र*: महाराष्ट्राचे दरडोई उत्पन्न राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा जास्त आहे, *₹२.५ लाख* (नाममात्र, २०२३-२४). 

- *सोलापूर *: जिल्ह्याचे दरडोई उत्पन्न अंदाजे *₹१.७५ लाख* आहे, जे पर्यटन, औद्योगिक विकास आणि शेतीवर अवलंबून आहे.

*सरासरी आयुर्मान*

- *जागतिक*: जागतिक सरासरी आयुर्मान २०२२ मध्ये *७३.४ वर्षे* होते. विकसित देशांमध्ये ८०+ वर्षे, तर काही आफ्रिकन देशांमध्ये ६० पेक्षा कमी.

- *भारत*: भारताचे सरासरी आयुर्मान *७०.१ वर्षे* आहे (२०२२). वैद्यकीय सुविधा आणि पोषण सुधारणांमुळे यात वाढ झाली.

- *महाराष्ट्र*: महाराष्ट्रात आयुर्मान *७२.५ वर्षे* आहे, शहरी भागात ७५+ आणि ग्रामीण भागात कमी.

- *सोलापूर *: जिल्ह्यात आयुर्मान अंदाजे *७१ वर्षे* आहे.

*सकल उत्पन्नातील आरोग्यावरील खर्चाची टक्केवारी*

- *जागतिक*: सरासरी १०% GDP आरोग्यावर खर्च होतो. विकसित देशांमध्ये १२-१५%, तर विकसनशील देशांमध्ये ५-७%.

- *भारत*: भारताचा आरोग्य खर्च GDP च्या **३.५%** आहे (२०२३). यात सार्वजनिक आणि खासगी खर्चाचा समावेश आहे.

- *महाराष्ट्र*: राज्याचा आरोग्य खर्च GSDP च्या सुमारे *४.२%* आहे, ज्यात आयुष्मान भारत योजनेचा वाटा आहे.

- *सोलापूर *: जिल्ह्याच्या स्थानिक अर्थसंकल्पात आरोग्य खर्च अंदाजे *५%* आहे, प्रामुख्याने प्राथमिक आरोग्य केंद्रे आणि रुग्णालयांवर हा खर्च होतो.

*लोकसंख्या नियंत्रण आणि शाश्वत विकास*

वाढती लोकसंख्या नैसर्गिक संसाधनांवर ताण आणते, ज्यामुळे पर्यावरण प्रदूषण, गरिबी आणि बेरोजगारी वाढते. भारतात कुटुंब नियोजन कार्यक्रम, महिला साक्षरता आणि आरोग्य सुविधांवर भर दिला जात आहे. महाराष्ट्रात “हम दो, हमारे दो” सारख्या मोहिमा आणि सोलापूर नगरीत स्थानिक पातळीवर जनजागृतीचे कार्यक्रम राबविण्यात येतात.

काही पाश्चिमात्य देशांमध्ये लोकसंख्या वाढीचा दर हा नकारात्मक आहे आणि भारतासारख्या देशाला मात्र लोकसंख्या वाढीवर नियंत्रण करणे गरजेचे आहे. जागतिक लोकसंख्या दिन २०२५ हा आपल्या सर्वांसाठी एक संधी आहे, ज्याद्वारे आपण शाश्वत भविष्यासाठी एकत्रितपणे प्रयत्न करू शकतो. प्रत्येकाला समृद्धीची संधी मिळावी, हाच या दिनाचा संदेश आहे.

*संदर्भ*:  

- संयुक्त राष्ट्रांचे अहवाल (UNFPA, UNDP) [](https://lms.chanakyamandal.org/current-event/82024/)

- भारत सरकार आणि महाराष्ट्र सरकारचे अर्थसंकल्प दस्तऐवज  

- २०११ जनगणना आणि प्रक्षेपित आकडेवारी ..